ԱրմԱրք: Ի՞նչ է նշանակում ազգային մշակույթ:

Լևոն Աբրահամյան: Ազգայինը այն է, ինչ տվյալ մարդկանցխումբը ընկալում է որպես իրենը: Հատկապես վերջին դարերում, նոր ժամանակներում այդ նույնականացումը սկսեց անվանվել ազգային, մինչ այդ ազգայինը այլ կերպ էր հասկացվում՝ որպես էթնիկ, որպես մերը: Սովորաբար կար մերը և ոչ մերը, որը վայրենի, քաոտիկ է: Կա մեր աշխարհը և մյուսների աշխարհը, որը վայրենի է: Դա շատ լավ երևում է հին հույների օրինակով, որտեղ կային հելլենները, իսկ մնացածը բարբարոսներ էին: Բարբարոս նշանակում է մռթմռթացող, այսինքն՝ անհասկանալի: Այս մոտեցումը կար ոչ միայն հելլենիստականի նման բարձր քաղաքակրթություններում, այլ նաև արխայիկ ժողովուրդների մոտ: Ուրիշ բան, երբ հետո մշակույթները սկսում են փորձել իրար հասկանալ: Այստեղ արդեն առաջանում են տարբեր մշակույթների ընկալում, որտեղ մենք մեր մշակույթը այդընդհանուր համակարգում տեղադրում ենք որպես ավելի լավ, իսկ ուրիշներինը՝ ավելի վատ: Կամ ընդհակառակը, ինչպես օրինակ ճապոնացիների մոտ ՝ չինականը լավն էր իրենց համար, իսկ ճապոնականը՝ վայրենի:

Բայց գլխավորն այստեղ այն է, որ քոնը մի բան է, որը քեզ տարբերակում է ուրիշներից:

Հետագայում,երբ ստեղծվում են պետություններ, մարդիկ պետության կազմում միավորվում են ոչ թե ազգակցական կապերով, այլ այն հանգամանքով, որ կիսում են նույն մշակույթը. նույն թերթերն են կարդում, նույն ռադիոն լսում, այսօր նույն ինտերնետից են օգտվում:

ԱրմԱրք: Ձեր վերջին վիդեո-լեկցիան վերնագրվել է «Թամանյանի Օպերան ազգայինի և ստալինյանի միջև»: Ի՞նչպես է այստեղ ազգայինը հակադրվում, տարբերակվում ստալինյանից:

Լևոն Աբրահամյան: Թամանյանին մեղադրում էին նրանում, որ նա ազգային մոտիվներ է մտցնում իր ճարտարապետության մեջ: Այն ժամանակ ազգայինը կամ այն, ինչ Պապերնին մշակույթ 1 է անվանում հերքվում էր, պետք է մի նոր հեղափոխական աշխարհ գար, որը լինելու էր ինտերնացիոնալ, ոչ թե ազգային: Ստալինյան այն ձևակերպումը, որ մշակույթը պետք է լինի ձևով ազգային, բայց բովանդակությամբ սոցիալիստական, հետո է գալիս:Սկզբնապես հեղափոխական մշակույթը հենց ապազգայինն էր, այն ժամանակվա ֆուտուրիստների մոտ այն համոզմունքն էր,որ ազգայինը՝ որպես առանձին խումբ, որպես տարբերակում մեզ ուրիշներից և հպարտացում դրանով, պետք է վերանա:

ԱրմԱրք: Իսկ ի՞նչն էր համարվում որպես ազգայինի արտահայտում մշակույթի մեջ այն ժամանակ:

Լևոն Աբրահամյան: Օրինակ այն, որ Թամանյանին մեղադրում էին եկեղեցաշինության մեջ, որը համարվում էր ազգային: Նա ոչ թե աբստրակտ եկեղեցի էր կառուցում (Օպերայի շենքի օրինակով, մեջբերումը՝ ԱրմԱրքի), ինչպես Խորհուրդների պալատը պետք է լիներ, այլ բառացի վերարտադրում էր Զվարթնոցի կառուցվածքը: Թամանյանի ազգայինը եկեղեցականն էր: Բայց այդ առաջին հեղափոխական փուլը նաև ազգաշինականէր: Այն տարիներն է, երբ բազմաթիվ այբուբեններ են ստեղծվում Խորհրդային միության անդամ տարբեր ազգերի համար, որպեսզի բոլորը հավասար լինեն Խորհրդային կազմի մեջ:

Ստալիննասում էր, որ երկու նացիոնալիզմներից մեկը մեծ ազգային
շովինիզմն է, մյուսը՝ փոքր ազգերի նացիոնալիզմը: Առաջին հեղափոխական փուլում առավել վտանգավոր էր համարվում առաջինը, այդ պատճառով փորձ էր արվում խրախուսել փոքր ազգերի ինքնատիպության պահպանումը: Պապերնին ճիշտ նկատում է, որ երբ հայտարարվում է Խորհուրդների Պալատի մրցույթը, առաջադրանքի մեջ արդեն երևում է հայացք դեպի հետ, դեպի ազգայինը: Օրինակ՝ կոնստրուկտիվիզմը սկսվում է պախարակվել ճարտարապետության մեջ, և առաջէ գալիս ստալինյան էսթետիկան; Արդյունքում, օրինակ այնպիսի կոնստրուկտիվիստական շենքի վրա, ինչպիսին Կինո Մոսկվայի շենքն է, առաջանում են ազգային մոտիվներով դեկորներ: Նույնը անում էր Թամանյանը, բայց մինչ ստալինյան գաղափարախոսության հաստատումը: Իսկ հիմա այդ մոտեցումն արդեն դառնում է պաշտոնական, չնայած ժամանակին Թամանյանին շատ են պախարակել ազգային, եկեղեցական մոտիվներ օգտագործելու մեջ:

ԱրմԱրք: Այսինքն ազգայինի վերաբերյալ այս գաղափարախոսությունը պաշտոնական որոշում էր,որը հակադիր ուղղություն ուներ լենինյան և ստալինյան ժամանակներում:

Լևոն Աբրահամյան: Որոշակի հակասականություն կա, իհարկե, բայց նպատակը երկու դեպքում էլ նույնն էր, որ ազգերն իվերջո պետք է վերանան և հանգեն մեկ կոմունիստական հասարակության, մեկ սովետական ազգի: Սրանք ֆուտուրիստական տեսություններ են, որն անհեթեթությունէ: Օրինակ՝ հյուսիսային ժողովուրդների ազգագրության ուսումնասիրության մեջ մի այսպիսի լոզունգ կար, որ պետք էիրենց օգնել թռիչք կատարել իրենց «նախնադարյան» վիճակից դեպի սոցիալիզմ՝ չանցնելով կապիտալիզմ: Ինչո՞ւ է մշակույթ1-ի հեղափոխական ուժը փոխվում մշակույթ 2-ի՝ վերտիկալ, հիերարխիկ կառույցի ու կուլտի, հավասարապաշտությունը դառնում է անհատի պաշտամունք: Ինձ թվում է, որ դա գալիս էր հենց այն հանգամանքից, որ Ստալինը կովկասցի էր, նա սերում էր պատրիարխալ վրացական հասարակությունից, ու նաև այս պատճառով է գուցե, որ նրա մշակութային գաղափարախոսության մեջ անցյալը մեծապես ներառված է, ի տարբերություն պրոլետարիատական մշակույթ 1-ի, որտեղ անցյալը ամբողջովին հերքվում էր: 1920-ական թվականներին բոլոր փոքր ազգերի այբուբենները դառնում են լատինատառ, որպեսզի կախում չլինի ռուսական մշակույթից մեծ մշակույթի շովինիզմից խուսափելուհամար: Իսկ Ստալինյան գաղափարախոսությունը հակառակն էր անում. փոքր ազգերի այբուբենը դարձավ ռուսատառ, այսինքն ազգայինը սկսում է ճնշվել: Եվ այսպես, շարունակվում է մինչև խրուշչովյան ձնհալի ժամանակներ, երբ անցյալում արգելված շատ բաներ դառնում են թույլատրելի:

Եվ հետաքրքիրն այն է, որ երբ տրվում են ազատության որոշակի աստիճաններ, առաջինը ազգայինն է առաջ գալիս: Երբ ինչ-որ բան թույլատրվում է, չթույլատրվածը գլուխ է բարձրացնում, և դա ազգայինն է: Ընդ որում՝ ազգայինը ամենահեշտն արտահայտվում է ազգագրականի ձևով, այդ պատճառով սկսվում է խրախուսվել ֆոլկլորիկը, որն առավել անվտանգ է:

ԱրմԱրք: Այսինքն կարելի՞ է ընդհանրացնել, որ Խորհրդային տարիներին եղել է ազգայինը որպես քաղաքական գաղափարախոսություն և գործիք օգտագործելու երեք շրջան՝ լենինյան, ստալինյան և խրուշչովյան:

Լևոն Աբրահամյան: Այո՛, առաջին փուլը, փաստորեն, հեղափոխական ճարտարապետության մեջ կոնստրուկտիվիստական շրջանն է՝ ջարդել ամեն ինչ, բերել նորը, բայց դրա հետ մեկտեղ խրախուսվում է ազգային ֆոլկլորիկը: Հետո գալիս է ռուսացումը, իսկ 30-ականների վերջերին ստեղծվում են արդեն ազգային արհեստական մշակույթները:

Պարադոքսալ ֆենոմեն է իրականում. 30-ականների սկզբին ազգայինը համարվում է վտանգավոր, իսկ վերջերին յուրաքանչյուր անդամ ազգ պետք է արդեն ունենար իր ազգային էպոսը, օպերան,մշակույթը, որոնք կեղծ ազգային մշակութային կառույցներ էին:

ԱրմԱրք: Բայց վերջինս ստիլիզացված ազգայինի հիման վրա նորովի սինթեզված, արհեստական մշակույթ է...

Լևոն Աբրահամյան: Սինթեզվում էր ստալինյան ժամանակ, իսկավելի ուշ՝ 1960-1970-ականներին արհեստական ֆոլկլորայինի միջից դուրս է գալիս իսկականը՝ աուտենտիկ ֆոլկլորը, որն արդեն չեն ստեղծվում: Սրանք ոչ թե պետականորեն ձևակերպված մշակութային ավանդույթներ են, այլ՝ իրական գոյություն ունեցող: Սա այն ժամանակն էր, երբ ազգագրագետները իրական ֆոլկլորն էին սկսում հավաքել գյուղերի ժողովրդից, ոչ թեարհեստականորեն ստեղծված ազգային օպերայի կամ էպոսի շրջան:

Այսինքն, այս շրջանում որպես ազգային դառնում է ազգագրականը:

Ուսումնասիրելով գյուղացուն փորձ էր արվում վերգտնելու անցյալը: Ազգագրությունը դառնում է օտարից տարբերակվելու միջոց, ազգայնականության գործիք:

ԱրմԱրք: Իսկ հետ 60-ականների մոդեռնիստական ճարտարապետության մեջ ի՞նչպես է արտահայտվում այս նորովի բացահայտված ազգագրական մշակույթը:

Լևոն Աբրահամյան: Սա խրուշչովյան ձնհալի ժամանակնէ, երբ ճարտարապետները ոգևորվում, ներշչվում են ազատ ֆորմաների հնարավորությամբ: Իսկ օրինակ Ռաֆայել Իսրայելյանի մոտ հղումը ազգագրական մոտիվներին ակնհայտէ նույն Ազգագրության թանգարանի կամ Սարդարապատի հերոսամարտի հուշարձանի օրինակներով: Բայց նրա մոտ հղումը ազգագրականին առավել կոնցեպտուալ է, քան ֆորմալ: Շենքն ինքնին նրա համար ազգայինին հղվող հուշարձան է:Այսինքն, այստեղ կարևոր է ոչ այնքան ֆունկցիան (օրինակ լուսավորության խնդիրը) այլ այն, որ մի պատուհանը նայի Արարատ լեռանը, մյուսը՝ Արագած լեռանը: Սա կոնցեպտուալ մոտեցում է: Ընդ որում՝ շենքն իրականացված է ամրոցի ձևով: Բայց ներսում ցուցադրություն կազմակերպելն անհնար է, քանի որ մտածված չէ ֆունկցիոնալ կառուցվածքը: Դա կարծես երկրորդական էր: Այսինքն, այս շենքը ճարտարապետական հուշարձան է:

ԱրմԱրք: Ի՞նչպես է 1950-ականներին թափ առնող ուրարտագիտությունը Հայաստանում արտահայտվում ազգայինի վերաձևակերպման կամ ամբողջականցման վրա:

Լևոն Աբրահամյան: Ուրարտուն ինքնին կայսրություն էր, ազգային պետություն չէր, ընդ որում, ղեկավար վերնախավը բնիկներ չէին, եկվորներ էին, որոնք, փաստորեն, այլ տեղից եկել և տիրել էին տեղական հնդեվրոպական մշակույթի ներկայացուցիչ բնակչությանը: Իսկ հայկական մշակույթի հետ ուրարտականը կապվեց բավականին ուշ, իսկ դրա բարձրակետը եղավ 1988 թ-ին, երբ ղարաբաղյան շարժման ժամանակ թեժացած ազգայնական հովերի ազդեցության տակ «Ուրարտու» բառը նույնիսկ չէր հնչվում, այն փոխարինվեց հայերեն «Արարատ» բառով, քանի որ Ուրարտուն սկսեց համարվել հայկական մշակույթ, իսկ ներկայիս Հայաստանը՝ որպես Ուրարտուի հաջորդող: Այսինքն, այս տենդենցը նպատակ ուներ ֆիքսելու այն, որ մենք բնիկ ենք այս տարածքում, եկվոր չենք: Նույնիսկ մի ազգագրագետ կար, ով ասում էր, որ ուրարտացիները հայ չեն, բայց հայերը ուրարտացի են: Այս տենդենցը մի քանի տարի հետո անցավ, և նույնիսկ սկսեցին հայտնվել «Ուրարտու» անվանումով խանութներ: Բայց հղումըուրարտական մշակույթին խորհրդային տարիներին արվեստի տարբեր ճյուղերում և հատկապես ճարտարապետության մեջ ակնհայտ է:

Լուսանկարը՝ ԲՐՈՒՏ արվեստանոցի էջից
https://www.facebook.com/brutstudioshowroom