The winner of the competition, architect Stepan Qyurqchyan with the model of the church
Picture source Armenpress 

2001 թ-ին կառուցվեց Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Իր պատմական դերով և կարևորությամբ այս կառույցը մեր եկեղեցական և հոգևոր մշակույթի հավաքական մանիֆեստն է: Կամա թե ակամա: Ակամա՝ քանի որ ճարտարապետությունն ամեն դեպքում տվյալ հասարակության մշակույթի լավագույն, ինքնաբերաբար ստացվող արտահայտումն է: Կամա՝ քանի որ այդ կառույցի կերպարը նաև ծրագրավորված էր որոշակի առաջադրանքի տեսքով: Այդ առաջադրանքը պաշտոնական մակարդակով ամփոփում է մի շարք կարևոր պատկերացումներ եկեղեցական ճարտարապետության և դրա հիմքում ընկած Եկեղեցի ինստիտուտի դերի մասին: Մասնավորապես սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու ճարտարապետական առաջադրանքի մեծ ասվում է. “Այսօրվա Հայ Առաքելական եկեղեցին պետք է լինի Հայ ճարտարապետության արտահայտիչը, բայց ոչ Հայկական որևիցէ հուշարձանի փոփոխվող տարբերակը, այն պետք է լինի այժմեական, սակայն ոչ այն ժամանակակիցը, որին կարելի է հանդիպել ցանկացած երկրում և որը չունի ազգային պատկանելիություն”:  Պայմանները և դրանց առաջացման պատճառները թվում են հստակ ու հասկանալի, բայց իրականում դրանք առաջ են բերում որոշ հարցեր: Փորձենք մեկնաբանել դրանք.

· Պետք է լինի հայ ճարտարապետության արտահայտիչ-ո՞րն է հայկական ճարտարապետություն կամ ինչպես հաճախ անվանվում է՝ ազգային ճարտարապետություն ասվածը և ի՞նչպես է այն բանաձևվում

· Պետք է լինի այժմեական, բայց նաև ունենա ազգային պատկանելիություն-ինչու՞ է այդ ազգային կոչվածը հակադրվում այժմեականին կամ ի՞նչպես է ազգայինը այժմեականացվում

· Պետք է ունենա ազգային պատկանելիություն-ի՞նչու է կարևորվում եկեղեցու ճարտարապետության մեջ այդ ազգային պատկանելիության հանգամանքը, չէ՞ որ սա պահանջ է, որը դուրս է զուտ ծիսական-կրոնական և պաշտամունքային պահանջներից, և թերևս առավելապես հասարակա-քաղաքական մեկնաբանություն ունեցող պահանջ է: Ո՞րն է այս պահանջի պատճառը:

Նախ անդրադառնանք առաջին հարցին՝ ինչ ասել է հայ ճարտարապետության արտահայտիչ լինել և ինչպես է այն բանաձևվում կամ արդյոք ենթակա է բանաձևման ընդհանրապես: Նախ կուզենայի տերմինաբանական հստակեցում մտցնել՝ ‘հայ ճարտարապետություն’ կամ ‘ազգային ճարտարապետություն’ տերմինը ավելի ճիշտ է փոխարինել վերնաքուլար ճարտարապետություն արտահայտությամբ, այսինքն տվյալ աշխարհագրական տարածքի բնակչության կողմից դարերի ընթացքում ստեղծված կամ ստեղծվող ճարտարապետությունը, որը ունի որոշակի ինքնատիպություն և յուրահատկություն կապված մի շարք գործոնների հետ՝ հիմնականում աշխարհագրական և բնակլիմայական: Իսկ երբ նկատի ունենք մեր ժառանգած ողջ պատմական ճարտարապետությունը, որը հիմնականում կազմում է վաղ միջնադարից մինչև ուշ միջնադար մեզ հասած եկեղեցական ճարտարապետությունը, ավելի ճիշտ է օգտագործել ‘դասական հայկական’ կամ ուղղակի ‘դասական’ ճարտարապետություն եզրը:

Եվ այսպես, ո՞րն է հայկական ‘ազգային’ կամ վերնաքուլար ճարտարապետությունը և ի՞նչպես է այն բանաձևվում: Նախ նշենք, որ խոսքը գնում է միայն եկեղեցական ճարտարապետության մասին, քանի որ բոլորիս համար ակնհայտ է, որ մեր ճարտարապետական ժառանգությունը հիմնականում կազմում է եկեղեցական և պաշտամունքային բնույթի ճարտարապետությունը: Հայկական եկեղեցական ճարտարապետությունը, ինչպես և մնացած Օրթոդոքս եկեղեցիները, ունի իր ճարտարապետական ազգային յուրահատկությունը: Դրա պատճառներին ես չեմ անդրադառնա, բայց դա փաստ է և ակներև:

Հայկական միջնադարյան եկեղեցիները թեև դարերի ընթացքում մեծապես ձևափոխվել և զարգացել են, այնուհանդերձ մնացել են իրենց այդ ուրույն վերնաքուլար կերպարային տոնայնության մեջ, որն էլ և մեր՝ հայերիս համար դարձել է մեր՝ հայկական ողջ ճարտարապետության հիմնական կերպարն ու պատկերը: Խոսելով հայկական ճարտարապետության մասին մենք պատկերացնում ենք եկեղեցիները, խոսելով եկեղեցական ճարտարապետության մասին մենք պատկերացնում ենք վաղ միջնադարից մինչ ուշ միջնադար ձգվող այդ մեկ ճարտարապետական տոնայնությունը: “Հայ ճարտարապետության արտահայտիչ” լինելու պահանջը, ինչպես ասվում էր առաջադրանքի մեջ, թերևս հենց այդ ճարտարապետական տոնայնության մասին է ասում: Սակայն ո՞րն է այդ տոնայնությունը և ի՞նչ ճարտարապետական, գեղարվեստական կամ այլ պարամետրեր են այդ տոնայնությունը պայմանավորում ոչ միայն մնում է առաջադրանքից դուրս, այլև շատերի, այդ թվում և եկեղեցականների ու ճարտարապետների պատկերացումներից ու հասկացողությունից դուրս: Ո՞րն է հայկական միջնադարյան եկեղեցական ճարտարապետության կերպարային ոգին, որը մենք այդքան սիրում ենք և ուզում ենք կարդալ ցանկացած նոր կառույցի մեջ: Ո՞րոնք են այն ճարտարապետական կառուցվածքներն ու պարամետրերը, որոնք պայմանավորում են այդ կերպարը: Ա՞րդյոք այդ կերպարը պայմանավորված է այնպիսի ճանաչելի ճարտարապետական էլեմենտների կիրառմամբ, ինչպիսիք են խորշերը, կամարները, գմբեթը, վեղարը, տուֆը՝ որպես շինանյութ, իսկ գուցե՞ դա եկեղեցու ծավալա-տարածական կառուցվախծքն է ու վերտիկալի ձգտող համաչափությունները:

Այս հարցերին կարելի է գտնել պատասխաններ, ինչպես դա լավագույնս արել է Կարեն Բալյանը: Սակայն սրանք նաև հարցեր են, որոնց մասին խոսելն ավելորդ է, համենայն դեպս ստեղծագործող, նախագծող ճարտարապետի համար: Փորձեմ բացատրել ինչու:

Տարիներ առաջ ճարտարապետ Արամ Ալաջաջյանի հետ զրույցում ես լսեցի ճարտարապետության մասին մինչ օրս տրված լավագույն բնորոշումներից մեկը՝ “ճարտարապետությունը խնդիրներ լուծելու արվեստն է”: Մենք կարող ենք ճարտարապետության մասին դատել որպես մաքուր արվեստի օբյեկտ, բայց ճարտարապետությունը քանդակ չէ, այն իր կառուցվածքն ու կերպարը ձեռք է բերում մի շարք խնդիրների, նախնական տվյալների համատեղ, համակարգային լուծման արդյունքում: Այդ տվյալներն են պրագմատիկ՝ գործառութային խնդիրները, էսթետիկական պատկերացումները, այդ խնդիրների ու պատկերացումների լուծումը սահմանափակող և նաև պայմանավորող երկրաչափական և կոնստրուկտիվ լուծումները, որոնց ավելանում են տնտեսական, կազմակերպչական և այլ խնդիրներ: Այսինքն կառույցի կերպարը պայմանավորող հավասար կարևորություն ունեցող բազմաթիվ պարամետրերի մեջ էսթետիկան ընդամենը մի մասն է: Բայց ամենակարևոր՝ շաղախող մասը: Բոլոր տեխնիկական և գործառույթային պարամետրերը նույնիսկ համակարգչի միջոցով կարող են ստանալ իրենց միակ ամենառացիոնալ, պարզ լուծումը: Սակայն մարդը՝ ճարտարապետը այդ ամենառացիոնալ լուծման որոնման ընթացքում հղվում է նաև իր էսթետիկական պատկերացումներին, ինչի արդյունքում նույն խնդրի լուծումը տարբեր ճարտարապետների կողմից կարող է ստանալ տարբեր պատկեր: Պարզ է՝ ինչքան ճարտարապետ, այդքան լուծում: Սակայն ելնելով որոշ պայմաններից մարդկանց մի խումբի պատկերացումները առավել մոտիկ են իրար, քան մյուս խմբինը: Մարդկանց այդ խմբի ընդհանրությունը նույն լանդշաֆտում, նույն բնա-կլիմայական պայմաններում, նույն պատմա-մշակութային միջավայրում ապրելն է: Այդ մարդկանց խումբը կոչվում է ազգ: Այստեղից էլ մեր փայփայած ազգային ճարտարապետության յուրահատկությունը: Այսինքն ազգային ճարտարապետության էությունը ոչ թե որոշակի ծավալների ու շինարարական մեթոդների օգտագործմամբ է պայմանավորված, այլ այդ ամենի համատեղ կիրառման, լուծման ձևի մեջ:

Ճարտարապետը՝ ստեղծելով կառույցը, քայլ առ քայլ, բայց նաև համատեղ ու միաժամանակ համակարգ խնդիրների լուծում է տալիս, իսկ տվյալ ազգի ներկայացուցիչ լինելը՝ ինչպես սիրում ենք ասել՝ մեր օդի, հողի ու ջրի, գենետիկայի կրողը լինելը պայմանավորում է այդ լուծումների այն յուրահատկությունը, որը մենք անվանում ենք ազգային: Ազգային, հայկական ճարտարապետություն ստեղծելու համար պետք չէ և նույնիսկ չի կարելի, հնարավոր չէ առաջնորդվել որոշակի պարամետրերով: Ճարտարապետությունը ունենում է որոշակի ազգային կերպար իր առջև նախապես դրված խնդիրների լուծման ձևից ելնելով: Հարցը կամարներով ու գմբեթով տուֆից կառույց ստեղծելու մեջ չէ, միջնադարյան ճարտարապետությունը կարելի է տրոհել ըստ բաղադրիչների և հանձնարարել ճապոնացուն այդ բաղադրիչներով ու պարամետրերով կառույց ստեղծել: Արդյո՞ք այդ կառույցն անպայմանորեն հայերեն հնչեղություն կունենա: Եվ հակառակը, հայկական միջնադարյան ճարտարապետության էությունը հասկացած և իր մտածողության մեջ դա կրող ճարտարապետի կարելի է հանձնարարել ապակուց ու բետոնից հարթ տանիքով եկեղեցի նախագծել, և այն զարմանալիորեն կհնչի արդիական, բայց միայն և միայն հայերեն:

Ուրեմն ի՞նչ անենք: Ոչինչ: Ուղղակի լինենք այն, ինչ կանք, ստեղծենք այն, ինչ սիրում ենք, ինչը մեզ ոգեշնչում է, և այն կհնչի հայերեն, քանի որ լեզուն միայն բառը չէ, ճարտարապետական էլեմենտների ամբողջությունը չէ, լեզուն մտածողություն է, խնդրի ձևակերպման և լուծման բնույթը մարդկային բոլոր արտահայտումներում, այդ թվում և ճարտարապետության մեջ:

Վերադառնանք առաջադրանքի տեքստին և մեր դուրս բերած երկրորդ խնդրին՝ Պետք է լինի այժմեական, բայց նաև ունենա ազգային պատկանելիություն: Փորձենք հասկանալ՝ ինչու՞ է այդ ազգային կոչվածը հակադրվում այժմեականին կամ ի՞նչպես է ազգայինը այժմեականացվում:

Ինչպես վերում ասվեց՝ այդ ազգային ասվածը վերնաքուլարն է, այսինքն տվյալ արեալի, լոկալ յուրահատկություններից ու պայմաններից բխող կառուցվածքը: Նաև ասացինք, որ այդ յուրահատկության էությունը ոչ թե կոնկրետ կառուցվածքների ու մեթոդների, այլ ձևաստեղծման լեզվամտածողությունով է պայմանավորված: Լեզվամտածողությունը չի փոխվում, ժամանակի ընթացքում կարող է փոխվել բառարանը, քերականությունը, բայց ոչ մտածողությունը: Ճարտարապետության մեջ նույնպես կարող է փոխվել բառարանը՝ այսինքն շինանյութը, կարող է փոխվել ճարտարապետական քերականությունը, այսինքն կառուցման մեթոդները, տեխնիկական, տնտեսական և այլ պահանջներն ու պայմանները: Բայց այդ ամենը վերջնական ճարտարապետական ծավալի մեջ շաղախելու,  ձև տալու, ձևաստեղծման մոտեցումը՝ լեզվամտածողությունը, թերևս ենթական չէ փոփոխման: Համենայն դեպս՝ դեռ: Այսինքն օգտագործելով մեր արդի իրականությանը հարիր նյութեր, այդ նյութերի աշխատանքից բխող տեխնոլոգիաներ, այդ նյութերով և տեխնոլոգիաներով, ինչպես նաև մի շարք այլ պրագմատիկ ու գաղափարական պահանջներով պայմանավորված ծավալա-տարածական լուծումներ մենք կարող ենք ստանալ մի այնպիսի կերպար, որը իր սիլուետով և ընդհանուր կառուցվածքով նման չլինի դասական ճարտարապետությանը, բայց իր մեջ պահպանած ունենա ձևաստեղծման նույն մոտեցումը, որն էլ ի վերջո կպայմանավորի այդ ազգային պատկանելիությունը: Այսինքն այդ այժմեական-ազգային կերպարի լուծումը ոչ թե դասական կառուցվածքների արդիականացման մեջ է՝ այսինքն եկեղեցու դասական սիլուետը ամեն տեսակ քիմիական ռեակցիներով անցկացնելն ու տրոհման ենթարկելը, այլ այդ սիլուետից ու կառուցվածքից՝ դավանաբանական տեսանկյունից թույլատրելի սահմաններում վերացարկվելը: Դրանից հետո նորը ստեղծելու համար պետք է անել այն, ինչ թերևս անում էին մեր ճարտարապետ, շինարար նախահայրերը, անել այն, ինչ ասում էր Ալաջաջյանը՝ լուծել խնդիրը: Ընդամենը: Այսինքն եկեղեցու նախագծման խնդրին մոտենալ այնպես, ինչպես մոտենում են ցանկացած այլ բնույթի կառույցի նախագծմանը՝ տրված ճարտարապետա-հատակագծային առաջադրանքի հիման վրա, հաշվի առնելով նաև դավանաբանական, խորհրդանշական պայմանները, տալ խնդրի լավագույն ճարտարապետական լուծում: Առանց որևիցէ կանխամտածված պատմական կերպարներին հղվելու պայմանի: Հավատացեք, խնդրին գրագետ մոտենալու պարագայում, երբ ճարտարապետի անձնական և մասնագիտական էգոն իր տեղը զիջի իր առջև դրված խնդրի լուծման առաջնությանը, արդյունքը մեզ զարմանալիորեն ծանոթ ու հոգեհարազատ կլինի: Ամբողջ աշխարհում այսօր կառուցվող ազգային պատկանելիություն չունեցող կառույցների մեջ այդ եկեղեցին կունենա որոշակի աշխարհագրական տարածքին պատկանող կերպար, բայց նաև միանշանակ կլինի այժմեական, արդիական: Միակ կերպարային պայմանը որը կարծում եմ կարելի է դնել նախագծման համար, Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու նույն առաջադրանքի մեջ հանդիպող հետևյալ բնորոշումն է. “Ամենակարևոր հատկանիշը՝ մարդ պետք է լինի եկեղեցու կենտրոնում, Աստծո հովանու ներքո” : Սա, թերևս, մեր դասական եկեղեցիներում հանդիպող ազգային մտածողության և հավատքի դավանաբանության լավագույն արտահայտումներից մեկն է: Բայց այս պայմանն էլ կարող է ունենալ միլլիոնավոր լուծումներ, այդ թվում և բավականին արդիական, ակտուալ ճարտարապետական միջոցներով:

Այստեղ խնդիրն իրականում զուտ տեխնիկական է, դրա մասին շատերն են արդեն վաղուց բարձրաձայնում. Մենք չունենք եկեղեցիների կառուցման համար որոշակի թե ինժիեներա-տեխնիկական, թե դավանաբանական, թե ֆունկցիոնալ բնույթի նորմատիվային պահանջներ, որոնք հիմք կհանդիսանային, որպեսզի ճարտարապետը կարողանա ձևակերպել իր իրական խնդիրը: Այդ իրական խնդիրը փոխարինվում է այնպիսի հեղհեղուկ պահանջներով, ինչպիսիք կերպարային ու ազգային պատկանելիության անհասկանալի պայմանները:

Եվ վերջին՝ ազգային պատկանելիության խնդիրը, ի՞նչու է կարևորվում եկեղեցու ճարտարապետության մեջ այդ ազգային պատկանելիության հանգամանքը: Այստեղ ես կգերադասեմ ինքս մեկնաբանություններ չանել, քանի որ հարցը գնում է այլ՝ սոցիալ-քաղաքական դաշտ, որի մասին պետք է խոսեն առավել կոմպետենտ մեր մյուս բանախոսները: Իմ կողմից այս առումով միայն ավելացնեմ, որ եկեղեցու հանրային և մշակութային գործառույթի հարցն առաջնային է ճարտարապետական հարցերից, քանի որ ճարտարապետության մասին հնարավոր է դատել միայն հասկանալով դրա իրական գործառույթները, այսինքն ի՞նչ խնդիրների է այսօր ծառայում Հայ Առաքելական Եկեղեցին: Ա՞րդյոք դրա գործառույթները մարդկանց հոգևոր կյանքի կազմակերպումն է միայն, թե դրանից դուրս Եկեղեցին ունի այլ ծրագրեր, և եթե այո, ապա որո՞նք են այդ ծրագրերը: